آسیب شناسی آموزش مجازی از طریق بستر شبکه شاد در دوره کرونا-بخش اول

نگاهی تحلیلی و مستند بر پایه تجربیات یک دانشجومعلم

امیر مهدی حسن زاده- دانشجومعلم دانشگاه فرهنگیان

با توجه به شرایط اضطراری کرونا،آموزش در دوسال گذشته به صورت غیر حضوری ادامه یافته که در یک پدیده جدید در ایران بود و البته اکنون نیز ادامه دارد. این نوع آموزش هم معایب و مزایای خاص خود را داشت از جمله مزایای آن می توان به بهره مندی همه از آموزش یکسان و کاهش هزینه های آموزشی و ورود تکنولوژی به آموزش و … اشاره کرد و معایب نیز داشت که می توان به فراهم نبودن زیر ساخت ها ، عدم آموزش روش های تدریس غیر حضوری  و استفاده از پلتفرم های مختلف توسط معلمان ، عدم فرهنگ سازی در خانواده ها و دانش آموزان و … اشاره کرد.

با توجه به هدف اصلی آموزش مجازی « هرکس در هر جا بتواند به آموزش دست یابد » و مشکلاتی که بر سر راه این نوع آموزش وجود دارد بایستی تحقیقات گسترده ای به منظور شناسایی مشکلات آن  و رفع آنها انجام شود چراکه در فر آیند آموزش ، مخاطبان عمدتا آینده سازان جامعه اند ، صرفا با آزمون یا خطا پیش رفتن در این مسیر آسیب های جدی به آینده جامعه وارد می سازد . لذا در این نوشته که بخشی از آن تجربه شخصی خودم است سعی بر آن شده است تا چالش ها و مشکلات آموزش مجازی در دوران کرونا بررسی شود.

به زعم نویسنده مشکلات  اصلی آموزش مجازی را میتوان در دسته های زیر قرار داد ، البته ممکن است برخی از مشکلات در دسته های زیر جای نگیرد اما عمدتا مشکلات آموزش مجازی ، زیر مجموعه یکی از دسته های بیان شده در جدول زیر می باشد:

نوع مشکل	ابعاد	اثرات	مثال
عدم وجود زیر ساخت های مناسب	عدم دسترسی مناسب به اینترنت و مواد آموزشی مانند تلفن همراه هوشمند	عدم دسترسی به محتوا درسی	نظر سنجی ایسپا که نشان میدهد 21 درصد خانواده ها از زیر ساخت های آموزش مجازی محروم اند
عدم آموزش معلمان به منظور آمادگی آنها برای شرایط کنونی	معلمان و مدیران و معاونین	عدم تولید محتوا درسی مناسب، عدم استفاده از روش های مناسب تدریس و ارزشیابی	ارائه دوره های ضمن خدمت غیر کاربردی
عدم فرهنگ سازی آموزش مجازی	فراگیر و معلم و محیط اجتماعی(شامل خانواده و دوستان)	کم توجهی به درس بی انگیزگی	عدم فرهنگ سازی موجب بی انگیزی اولیا و به دنبال آن منجربه بی انگیزگی دانش آموزان و آن هم موجب بی انگیزگی در معلم میشود
عدم توجه به اهمیت بالای طرح درس	معلمان	عدم تولید محتوا در چارچوب مناسب نا هماهنگی بین بخش های تدریس	ارائه محتوا درسی خسته کننده توسط معلم و هم چنین محتوایی که دقیق و زمانبندی شده نیست
عدم سازمان دهی مطالب در ذهن یادگیرنده	فراگیر	یادگیری ناقص، عدم ایجاد یادگری معنی دار ، فراموشی	فاصله زمانی بین تدریس بخش های یک مبحث درسی
عدم استفاده از روش های نوین آموزشی مطابق با شرایط آموزش مجازی	معلمان و وزارت آموزش و پرورش	عدم ارائه آموزش و ارزشیابی مناسب مطابق با شرایط مجازی، نقص یادگیری دانش آموزان، بی انگیزگی و نا امیدی دانش آموزان	ارزشیابی مشابه با ارزشیابی های حضوری که در آموزش مجازی نتیجه مطلوبی ندارد
عدم ارتباط مستقیم بین معلم و دانش آموز	فراگیر و معلم	عدم شناخت فردی معلم از دانش آموزان ، عدم شناسایی و رشد استعداد های دانش آموزان، عدم شناسایی دقیق ضعف های فردی دانش آموزان	عدم شناخت دانش آموز ضعیف یا نقطه ضعف برخی دانش آموزان که موجب عدم ارزشیابی مناسب میشود

هر کدام از این مشکلات به طور مختصر توضیح داده می شود:

1. عدم وجود زیر ساخت های مناسب

هر آموزشی نیاز به ابزار هایی دارد که از آن تحت عنوان مواد آموزشی نام برده میشود در آموزش مجازی مهم ترین این مواد آموزشی شامل اینترنت و موبایل هوشمند یا تبلت است که به علت مشکلات جغرافیایی یا مالی بر خی خانواده ها توانایی تهیه این موارد را برای فرزندان خود ندارند . که باید برای حل این مشکل برنامه و بودجه خاصی از سوی دولت اختصاص داده شود.

بر طبق اطلاعات بخش ICT کشور تا پایان زمستان 99 بالغ بر 5/94میلیون اشتراک اینترنت در ایران فعال است که سهم اینترنت ثابت خانگی که به مراتب ارزان تر از اینترنت همراه است حدود 5/10 میلیون اشتراک  با ضریب نفوذ پهنای باند 64/12 است که کارشناسان این عدم استقبال از اینترنت خانگی را کیفیت و سرعت پایین آن می دانند هم چنین طبق آمار سازمان تنظیم و مقررات ارتباطات رادیویی ضریب نفوذ اینترنت همراه 19/100 است و تعداد اشتراک آن حدود 84 میلیون نفر میباشد به عبارت دیگر بیشتر کاربران به استفاده از اینترنت همراه تمایل دارند ، این آمار ها نشان میدهد که عمده اتصال به اینترنت در ایران در قالب اینترنت همراه است  که عمده آموزش آنلاین نیز به همین طریق انجام میگیرد بنابراین عدم داشتن تلفن همراه و تبلت عملا به معنی عدم بهره مندی از آموزش است که در مناطق محروم فراوان دیده میشود . همچنین این آمار ها مربوط به دسترسی به اینترنت ایده آل و با کیفیت نیست به عبارت دیگر آمار دسترسی به اینترنت با کیفیت از این داده های بیان شده کم تر است. یعنی در مناطق محروم علاوه بر نبود ابزار با نبود  اینترنت باکیفیت نیز مواجه هستیم.  

مرکز نظر سنجی دانشجویان ایران ( ایسپا) (www.ispa.ir) در جدیدترین نظر سنجی خود که درباره دسترسی خانواده ها به امکانات آموزش غیر حضوری به اجرا درآورد . نتایج این نظر سنجی نشان میدهند که حدود 79 درصد خانواده ها از امکاناتی مانند تلفن همراه و تبلت و اینترنت به منظور بهره مندی از آموزش آنلاین برخوردار هستند و 21 درصد خانواده ها از این امکانات برخوردار نیستند که این آمار هر چند نشاندهنده این است که 79 درصد خانواده ها برای بهره مندی آموزش مجازی مشکلی ندارند اما 21 درصد خانواده ها از این نظر دارای مشکل هستند که آمار قابل توجهی است.

در مدرسه صنایع پوشش رشت که دوره کارورزی 1 خود را گذراندم مشاهداتی به شرح زیر داشتم:

«در آبان 99 بود که برای گذراندن دوره کاروزی 1 خود به مدرسه صنایع پوشش رفتم در اتاق معاونین نشسته بودم . سایر دبیران نیز در اتاق حضور داشتند ، سپس معاون آموزشی مدرسه اعلام کرد که دبیران وارد کلاس های آنلاین شوند و تدریس خود را آغاز کنند ، دبیر عربی طبق اعلام قبلی قصد داشت از دانش آموزان امتحان بعمل آورد که ناگهان شخصی به تلفن همراه او تماس گرفت و با لحنی تند به معلم گفت که بعدا از دانش آموزان امتحان بگیرد چون باید سر کار برود و تلفن همراه را قصد دارد با خود بیرون ببرد و فرزندش نمیتواند امتحان دهد یعنی فرزند آن فرد برای شرکت در کلاس های آنلاین تلفن همراه جداگانه نداشت» نکته جالب تر این است که مدرسه نمونه دولتی بوده و اکثر دانش آموزان از شرایط مالی خوبی برخوردار بودند در چنین اجتماعی باز هم دانش آموزی وجود دارد که تلفن همراه به منظور شرکت در کلاس غیر حضوری ندارد ، مناطق محروم که جای خود دارد.ردر کلاس آنلاین اسکای روم نیز بار ها شاهد قطعی اینترنت یا ضعیف بودن آن یا عدم اتصال دانش آموزان به کلاس بودم.

2. عدم فرهنگ سازی آموزش مجازی

در کشور ایران تا قبل از سال 1398 عمده آموزش در آموزش و پرورش به صورت روش های سنتی ارائه می شد . با به وجود آمدن پاندمی کرونا نظام آموزش کشور مجبور شد بدون آمادگی مناسب سریعا وارد مرحله نوینی از آموزش به نام آموزش مجازی شود . یکی از عمده ترین مشکلاتی که در این مسیر وجود داشت عدم آمادگی فرهنگی بود.  این عدم فرهنگ سازی صرفا دارای یک بعد دانش آموز نبود بلکه معلمان و البته اولیا دانش آموزان را نیز شامل میشد که هریک از جنبه های آن را بررسی میکنیم:

• دانش آموز : دانش آموزان هنوز با این نوع آموزش سازگاری پیدا نکرده اند و آن را جدی نگرفته و به آن اهمیت نمی دهند و  نیز نسبت به آن بی انگیزه اند. به گونه ای که حتی مشاهده میشود دانش آموزانی که از نظر درسی دارای مرتبه بالایی بودند دچار افت تحصیلی شده اند که این نه بدلیل کم هوشی بلکه بدلیل کم انگیزگی است چراکه فرهنگ آموزش مجازی هنوز به دانش آموزان ارائه نشده و این نوع آموزش برایشان کم اهمیت است . چناچه در طی فعالیت های کارورزی 2 دانش آموزی به منظور رفع اشکال در درس شیمی یازدهم ریاضی در شبکه شاد با من ارتباط برقرار کرد و زمانیکه به جمع آوری اطلاعات در رابطه با وضعیت کلی تحصیلی دانش آموز به منظور طراحی خرده فعالیت پرداختم متوجه شدم که این دانش آموز در درس شیمی در سال تحصیلی قبل شرایط خوبی داشته است اما بدلیل بی انگیزیگی که ناشی از عدم فرهنگ سازی آموزش مجازی است دچار افت شدید تحصیلی شده است که این کاهش بازدهی بدلیل عدم توانایی دانش آموز نبوده بلکه به علت بی انگیزیگی و کم توجهی ناشی از عدم فرهنگ سازی آموزش مجازی بوده است . مسلما این دانش آموز در شرایط حضوری نتایج بهتری کسب خواهد کرد. هم چنین در طی مشاهدات که در کلاس آنلاین اسکای روم در دوره کارورزی 1 داشتم . همواره درصد دانش آموزان حاضر در کلاس آنلاین کم تر از 60 درصد بود و تعداد زیادی از دانش آموزان همواره غیبت می کردند. در نهایت تعدد غیبت دانش آموزان معاون مدرسه را مجبور ساخت که به منزل دانش آموزانی که تعداد غیبت زیادی دارند تماس بگیرد تا علت را جویا شود اما اکثرا خواب بودند یا تازه از خواب بیدار شده بودند. این مشاهدات نتیجه کم توجهی و بی انگیزگی در دانش آموزان است که آن هم نتیجه عدم فرهنگ سازی آموزش مجازی است.
• اولیا : عدم فرهنگ سازی در بین اولیا نیز مشکلات جدی در پی دارد چرا که گاها دانش آموز از نظر انگیزه توانسته خود را با شرایط کنونی مطابقت دهند اما چون دانش آموزان بسیار تاثیر پذیر از محیط اطراف خود هستند این بی توجهی از جانب اولیا به دانش آموزان منتقل شده و آن ها نیز دچار بی انگیزگی و بی توجهی شده اند . به گونه ای که چندین بار مشاهده شد که در هنگام ارائه وضعیت تحصیلی از سوی معلمان و معاونین به اولیا دانش آموز اکثر اولیا بی توجه بودند و اهمیتی نمی دادند. در کل ، اولیا کمک کننده  و مکمل معلمان هستند و در زمان آموزش مجازی نقش آنها بیش از پیش خواهد بود این عدم کمک در شرایط کنونی آسیب های جدی به تحصیل دانش آموزان وارد می سازد.  به نظر بنده میتوان با اجرای طرحی عنوان  اولیا آموزگار از پتانسیل حضور والدین در کنار دانش آموزان استفاده کرد.
• معلمان : معلمان نقش محوری در آموزش دارند و چنان در امر آموزش کوتاهی کنند کل چرخه آموزشی آسیب می بیند ، در شرایط کنونی معلمان تلاش های فراوانی داشتند اما باز هم در کار و فعالیت برخی از آنان بی انگیزگی یا صرفا رفع مسئولیت دیده میشود خواه از روش های سنتی در آموزش و ارزشیابی استفاده می کنند خواه محتوا های کم کیفیت از نظر آموزشی تولید می کنند و خواه تلاشی برای مطابقت دادن روش آموزشی خود با شرایط کنونی انجام نمی دهند (  البته باید اضافه کنم اینگونه رفتار برخی از معلمان از نظر یاد گیری ناشی از این  است که از قبل آمادگی لازم برای این شرایط را کسب نکرده اند که جلو تر بحث خواهیم کرد ) 

نکته دیگراین است که ارتباط ابعاد بالا متقابل و مانند یک مثلث است بر طبق نظریه یادگیری اجتماعی آلبرت بندورا (سیف ، 1391) هرکدام از این ابعاد از یکدیگر تاثیر می پذیرند و با یکدیگر ارتباط متقابل دارند درنتیجه اگر در هر کدام بی انگیزگی ایجاد شود احتمال سرایت به سایر ابعاد  وجود دارد چنان که مشاهده شد معلمی بسیار پر تلاش به علت کم انگیزگی دانش آموزان انگیزه وی نیز کاهش پیدا کرد.

ادامه در بخش دوم ….