کرونا، سواد علمی، حکمرانی و آموزش

«تا زمانی که در معنای سواد علمی و زیست محیطی تجدیدنظر نکنیم، آموزش علوم براي دانشجویان و دانش آموزان فعلی و دولت های آینده ما ناکام خواهد ماند. وقت آن است که سواد علوم و محیط زیست را سرلوحه آموزش علوم قرار دهیم…. آموزش علوم شکست خورده است. در زماني که دانشمندان واکسن كوويد-19 را به سرعت ساخته اند اين استدلال ممکن است افراطي به نظر برسد. با این حال، اکثریت قریب به اتفاق مردم تحصیلات علوم ندارند که آنها را به اندازه کافی برای شرايط همه گیری یا درگیر شدن با مسئله تهدیدآمیز تغییرات آب و هوایی آماده کند. تعداد قابل توجهی از مردم در سراسر جهان از واکسیناسیون امتناع می­کنند و ما حتی شاهد بوده­ایم که دولت­ها برای تبلیغاتي هزينه مي­كنند كه به ما می­گویند چگونه می­توان دستان خود را به درستی شست. بسیاری از سیاستمداران نمی­توانند از علوم در ماجراي كوويد-19 پیروی کنند و برخی از آنها مفاهیم پايه علمی یا نحوه کار علوم را درک نمی­کنند. انکار تغییرات آب و هوایی نیز معمول است و دانشمندان آشکارا مورد بی اعتمادی، تحقير و تضعیف كساني قرار می­گیرند که باید بهتر بدانند.»

این ها نوشته های یک محقق غربی به بهانه کرونا و سرخوردگی وی از نحوه برخورد سیاستمداران با پدیده کروناست. این مطلب در وبسایت انجمن شیمی انگلستان و همین دو ماه قبل منتشر شده است.

نویسنده از عدم تبعیت مردم و از همه مهمتر سیاستمداران از اصول بهداشتی توصیه شده توسط متخصصان ابراز نگرانی می کند و به همین دلیل خواستار بازنگری در آموزش علوم است تا سواد علمی جامعه افزایش یابد. او معتقد است جامعه برای شستن دست در ایام کرونا نباید هزینه ای بابت تبلیغ می داد. در جامعه ای که سواد علمی در سطح بالایی وجود داشته باشد اصولا نیازی به این همه هزینه برای تبلیغ نبود و مردم به طور طبیعی باید اصول بهداشتی را رعایت می کردند. در کنار این سیاستمداران با اظهارات و گاهی رفتارها و تصمیمات غیرکارشناسی عملا به روند مقابله با پاندمی آسیب زدند و این ناشی از پایین بودن سواد علمی سیاستمداران بود.

اما سواد علمی یعنی چه؟

 برای سواد علمی تعاریف مختلفی ارایه شده است که در نهایت هدف یکسانی دارند اما از نظر پاسخی که به نیاز خاصی می دهند تفاوت دارند. تعریفی که در ویکی پدیا ارایه شده است سواد علمی را دانش و درک مفاهیم علمی و به کار بردن آنها در روند تصمیم‌گیری شخصی، امور شهروندی و فرهنگی و بهره‌وری اقتصادی می داند. یک شهروند باسواد علمی می‌تواند کیفیت ادعاهای مطرح شده از طرف رسانه‌ها، سیاست‌مداران و تبلیغات را بر اساس اعتبار منابع و روش‌شناسی تعیین کند، و بتواند صحت نتیجه‌گیری‌های آنان را بسنجد.

 سواد علمی زبان نامأنوس، تخصصی و سرشار از اصطلاحات پیچیده متخصصان شاخه های مختلف دانش نیست. کسی از شما نمی خواهد برای درک اهمیت پیشرفت های پزشکی، داروهای جدیدی بسازید یا برای درک نقش ایستگاه فضایی در اکتشافات فضایی، مدار آن را در فضا محاسبه کنید. اگر شما موضوعات علمی مجلات و روزنامه ها را خوب درک می کنید (اگر شما مقالات مرتبط با مهندسی یا سوراخ های لایه ازون را به همان راحتی مقالات ورزشی، سیاسی یا هنری می فهمید) شما سواد علمی دارید.

سواد علمی به چه دردی می خورد؟

جامعه با سواد علمی بالا مسئولیت پذیرتر است. یک شهروند با سواد علمی بالا همکاری بهتری با برنامه های اجتماعی می کند که به نفع همه است و در عوض فریب شایعات و اخبار دروغ و شبه علمی را نمی خورد.

در یک جامعه با سواد علمی بالا برای صرفه جویی در مصرف آب و برق و به طور کلی انرژی، حفظ محیط زیست، همکاری با برنامه های مقابله با گسترش پاندمی هايي مثل کرونا و… همکاری بیشتری صورت می گیرد. کسی که چرخه آب را می شناسد، از فرايند جريان آب در طبيعت خبر دارد و ارزش آب شیرین و محدودیت منابع آب شیرین را كاملا درک مي كند بعید است آب شرب را هدر دهد. مثالهای فراوانی از این دست می توان زد كه با افزايش سطح سواد علمي مي توان به مصرف بهينه منابع اميدوار بود و از اسراف جلوگيري نمود.

از نظر کشور داری همه ما با مسائل عمومی روبه رو هستیم که بحث پیرامون آنها به زمینه علمی نیاز دارد و بنابراین همه ما تا حدودی باید سواد علمی داشته باشیم. دولت های مردمسالار که از آموزش علوم حمایت می کنند، حامی پژوهش های علوم پایه اند، منابع طبیعی را به خوبی اداره می کنند و از محیط زیست حفاظت می کنند، تنها به کمک شهروندان دارای سواد علمی قوام می یابند. بدون رأی دهنده آگاه ( و نماینده آگاه و صاحب سواد علمی) برخی از اساسی ترین اهداف یک جامعه مردم سالار تحقق نمی یابند.

از طرف دیگر جوامع امروزی به نحو تنگاتنگی با کشفیات علمی گره خورده اند، به نحوی که در اغلب موارد آنها در طرح ریزی مشرب فکری یک دوران نقش کلیدی ایفا می کنند. برای مثال، مفهوم کوپرنیکی گردش سیارات به دور خورشید، نقش مهمی در زدودن تفکرات قرون وسطایی داشت. بنابراین، پیشرفت های علم ارکان جامعه را متحول می کنند. پس بدون سواد علمی چگونه می توان رشته های عمیقی را درک کرد که حیات فکری جامعه را انسجام می بخشند؟

متاسفانه سطح سواد علمی در جهان امیدوار کننده نیست. بررسی ها نشان می دهد كه حتی در جوامع پیشرفته درصد قابل ملاحظه ای از مردم، فاقد سطح علمی كافی هستند. نتایج یک پژوهش در دانشگاه هاروارد نشان می دهد که کمتر از ده درصد کارشناسان ارشد می توانند توضیح دهند چرا هوا در تابستان، از زمستان گرمتر است. اما در مجموع خطر افراد کم سواد، در توسعه و ترویج شبه علم به مراتب بیشتر از خطر افراد بی سواد مطلق است.

حال چه باید کرد؟

جواب یک واژه آشناست: آموزش و پرورش….

یکی از وظایف مهم نظام تعلیم و تربیت در کشورها توسعه سواد علمی و یکی از اهداف آموزش علوم در کشورها افزایش سطح سواد علمی شهروندان است. توسعه سواد علمی هزینه کشورداری را کاهش می دهد. جامعه با سواد علمی در قبال محیط زیست مسئولانه رفتار می کند، انرژی را مسئولانه مصرف می کند، به حقوق عامه احترام می گذارد، نظم پذیر است، فریب شایعات برهم کننده نظم جامعه را نمی خورد، منتقد منصفی است و خود نیز انتقاد پذیر است، همسایه، همکار، شهروند و… خوبی است و …

ممکن است این سوال مطرح شود که نظم پذیری، انتقاد پذیری و .. چه رابطه ای با سواد علمی دارند. اگر علوم به روشهای درست و کاوشگرانه در مدارس آموزش داده شود، نتیجه طبیعی این روشهای آموزش تربیت افرادی با شاخصهای ذکر شده است. باید توجه داشت که وظیفه علوم فقط انتقال مفاهیم علمی نیست. وظیفه آموزش علوم و برونداد آموزش علوم در مدارس تقویت برخی ویژگیهای رفتاری است که فرد را برای زندگی مسئولانه در اجتماع آماده می کند. در این باره می توان مفصل تر بحث کرد.

خلاصه اینکه همه مشکلات و مسایل جامعه به نوعی به آموزش و پرورش و تعليم و تربيت ارتباط دارد. توسعه سواد علمی وظیفه آموزش و پرورش است اما باید بقیه بخشهای جامعه در انجام این وظیفه به او کمک کنند. با توسعه سواد علمی در جامعه همه آحاد جامعه حتی حکمرانان از نتایج آن بهره مند می شوند.

نکته آخر اینکه یک تصور غلط مشهور این است که مفاهیم علمی مطلق و مصون از تغییر هستند. درحالی که چنین نیست. آب، خاک و هوا زمانی به عنوان عناصر طبقه بندی می شدند، اکنون آنها را ترکیباتی می ­شناسیم که از ترکیب عناصر تشکیل شده ­اند. علوم مملو از نمونه هایی از تغییر مفهوم است. اطلاعات علمی تجربی هستند و با تغییر شواهد تغییر می­ کنند. علوم، مفهوم سازی و کاربردی کردن آن با ارزش­های شناختی مناسب در ارتباط است. ارزشهای شناختی صحیح، آنهایی اند که مبتنی بر منطق و شواهد مناسب هستند. یکی دیگر از وظایف آموزش علوم آموزش همین نکته است که شهروندان یک جامعه ضمن احترام به یافته های علمی و استفاده از آنها در زندگی روزمره به وجود محدودیت در یافته های علمی و ناقص بودن علوم تجربی واقفند و از فرایند تکاملی علوم باخبرند. داشتن سواد علمی ضمن تضمین مزایای شمرده شده در بالا،  انتظارات از علوم تجربی را واقع بینانه می کند.

منابع

Hazen, R. Why Should You Be Scientifically Literate? Retried Jun 13, 2021, from https://serc.carleton.edu/sp/process_of_science/examples/sci_literate.html

Justin D., Lucy A. (2021). It’s time to rethink science education. Retried Jun 1, 2021, from: https://edu.rsc.org/opinion/science-education-has-failed/4013474.article